Demonstraties zijn de afgelopen jaren veelvuldig in het nieuws geweest. Wat houdt het demonstratierecht precies in en wat zijn de mogelijkheden van de overheid om dit recht te beperken?
Met grote regelmaat werd het nieuws van de dag gedomineerd door ongenoegen over de kleur van de pieten van Sinterklaas, lonen van leraren, boeren en stikstofproblemen en het coronabeleid van de overheid. De ene demonstratie verloopt in volledige harmonie en de andere eindigt met rellen en geplunderde winkels. Wat is het demonstratierecht en kan het recht door de overheid worden beperkt?
Het demonstratierecht
Het demonstratierecht is een grondrecht in Nederland. Van de overheid wordt in principe verwacht dat zij dit grondrecht waarborgt door zich niet te bemoeien met demonstraties. Tegelijkertijd zijn er situaties waarin de overheid juist wel actief moet optreden, zodat burgers van het demonstratierecht gebruik kunnen maken. De overheid moet hierin dus een juiste balans zien te vinden. U kunt zich waarschijnlijk nog wel de zwartepietdemonstraties herinneren, waarbij de gemoederen hoog opliepen tussen voor- en tegenstanders van Zwarte Piet. In zo’n geval wordt van de overheid verwacht dat zij actief optreedt om de demonstratie vreedzaam te laten verlopen. Denk bijvoorbeeld aan het inzetten van politie en het plaatsen van dranghekken om groeperingen uit elkaar te houden.
Bij het demonstratierecht gaat het om de uitwisseling van meningen, discussie en besluitvorming op maatschappelijk en politiek gebied. Het recht is dus veel omvattend. Toch kent ook het demonstratierecht zijn grenzen. Zodra de demonstraties een dwingend karakter krijgen, valt de demonstratie niet meer onder het demonstratierecht. Er is sprake van een dwingend karakter zodra belangen en rechten van anderen in het gedrang komen. Eind vorig jaar heeft een demonstratie met een dwingend karakter plaatsgevonden. Boeren hebben met hun tractoren distributiecentra van verschillende supermarktketens geblokkeerd, omdat de supermarkten te weinig voor hun producten betaalden. De demonstratie bleek wel effectief te zijn, want de boeren kregen hiermee de supermarkten aan de onderhandelingstafel, maar door het dwingende karakter werd de demonstratie niet wettelijk beschermd. Dit betekent dat de overheid de demonstratie onmiddellijk had kunnen verbieden.
Beperking van het demonstratierecht
Het demonstratierecht kan worden beperkt door de burgemeester. In de Algemene Plaatselijke Verordening van iedere Nederlandse gemeente is opgenomen dat een demonstratie vooraf moet worden aangemeld bij de gemeente. De burgemeester kan vervolgens een demonstratie vooraf verbieden of beperkende voorschriften uitvaardigen. Daarnaast kan de burgemeester tijdens demonstraties aanwijzingen geven of de demonstratie voortijdig beëindigen. Het is hierbij wel van belang dat deze bevoegdheden slechts kunnen worden gebruikt ter bescherming van de volksgezondheid, in het belang van het verkeer en ter bestrijding of voorkoming van wanordelijkheden.
In uitzonderlijke omstandigheden zijn de zojuist genoemde bevoegdheden niet voldoende om een demonstratie gemoedelijk te laten verlopen. In dat geval heeft de burgemeester de mogelijkheid om de demonstratievrijheid te beperken door middel van een noodbevel of een noodverordening. Dat maakt algemene beperkingen mogelijk, zoals een algeheel verbod op demonstraties in een bepaald gebied en gedurende een bepaalde tijd. Afgelopen januari heeft de burgemeester van Amsterdam, Femke Halsema, een noodverordening afgegeven om een coronademonstratie te beëindigen. De demonstranten hielden zich niet aan de afspraken en waren alleen maar uit op confrontaties met de politie. Er werden namelijk demonstranten gesignaleerd met vechthandschoenen, slagwapens en vuurwerk. Daarnaast werden de coronaregels niet in acht genomen. Redenen te over om de demonstratie te beëindigen.
Conclusie
Al met al is het demonstratierecht een recht waar in Nederland veel waarde aan wordt gehecht. Van de overheid wordt zowel een passieve als een actieve houding verwacht zodat demonstranten van dit recht gebruik kunnen maken. Daarentegen is het recht niet onvoorwaardelijk. Immers, de burgemeester heeft zowel voorafgaand als tijdens demonstraties bevoegdheden om beperkende voorschriften en aanwijzingen te geven. Indien de veiligheid van mens en verkeer onvoldoende wordt gewaarborgd, kan een demonstratie zelfs worden beëindigd. Demonstraties met een dwingend karakter worden niet wettelijk beschermd, dus deze kunnen direct worden verboden.
Auteur: Jan Willem van Aken